قوله: «إنه منْ یأْت ربه مجْرما» یعنى کافرا. مىگوید، روز رستاخیز که بندگان بر الله تعالى رسند هر که کافر بدو رسد و چون باو آید کافر آید. یعنى در دنیا بر کفر میرد، «فإن له جهنم» جزاء وى دوزخست. این هاء کنایتست از مجرم و اگر با «ربه» شود روا باشد کنایت از الله بود یعنى که خداى تعالى را دوزخیست که مجرم را بدان عذاب کند. «لا یموت فیها و لا یحْیى» اى لا یموت المجرم فیها فیستریح و لا یحیى حیاة یلذها. جانهاشان بحنجره رسیده، نه بر آید تا برهد، نه بمقر خود بود تا خوش زید، این عذاب کافران و مشرکانست در دوزخ، که جاوید در دوزخ باشند. اما عاصیان اهل توحید که بمعصیت در دوزخ شوند و جاوید در دوزخ نباشند، عذاب ایشان نه چون عذاب کافران باشد، بلکه الله تعالى ایشان را در آتش بمیراند، تا از عذاب بىخبر باشند، تا رب العزة شفیع انگیزد و ایشان را بنهر الحیوان زنده گرداند.
و باین معنى خبر مصطفى (ص) است، روى ابو سعید الخدرى، ان رسول الله (ص) خطب الناس فاتى على هذه الآیة «إنه منْ یأْت ربه مجْرما فإن له جهنم لا یموت فیها و لا یحْیى» فقال صلى الله علیه و سلم: اما اهلها، الذین هم اهلها، فانهم لا یموتون فیها و لا یحیون، و اما الذین لیسوا باهلها فان النار تمیتهم اماتة، ثم یقوم الشفعاء فیشفعون لهم فیجعلون ضبائر فیوتى بهم نهر، یقال له نهر الحیاة او الحیوان فینبتون کما ینبت الغثاء فى جمیل السیل». و فى روایة اما ناس یرید الله بهم الرحمة و فى روایة و لکن اناس تصیبهم النار بذنوبهم فیمیتهم الله اماتة، حتى اذا صاروا فحما اذن، فى الشفاعة فجیء بهم ضبائر ضبائر فبثوا على انهار الجنة: فیقال لاهل الجنة افیضوا علیهم. قال: فینبتون کما تنبت الحبة البذر یسقط من الشجر فتصیبه السیول فینبت.
فان قیل کیف الجمع بین هذا الحدیث و بین قوله عز و جل: «لا یذوقون فیها الْموْت إلا الْموْتة الْأولى»؟
فیقال ذاک فى اهل الجنة ممن لم تمسه النار الا تحلة القسم، لا فیمن تمسه النار ببعض عذابها.
«و منْ یأْته» بکسر الهاء غیر مشبعة قرأها ابو جعفر و قالون، و قرأ الباقون یأتهى مشبعة «مومنا» یعنى مات على الایمان، «قدْ عمل الصالحات» قد أدى الفرائض «فأولئک لهم الدرجات الْعلى» اى الرفیعة فى الجنة. و العلى جمع العلیا، و العلیا تأنیث الاعلى.
«جنات عدْن» اى جنات اقامة «تجْری منْ تحْتها الْأنْهار» اى من تحت اشجارها و قصورها الانهار، «خالدین فیها و ذلک جزاء منْ تزکى» اى تطهر من الکفر و المعاصى و قیل تزکى اى اعطى زکاة نفسه و قال لا اله الا الله.
روى ابو سعید الخدرى قال: قال رسول الله (ص): «ان اهل الدرجات العلى لیریهم من تحتهم کما ترون الکوکب الدرى فى افق من آفاق السماء، و ان ابا بکر و عمر منهم و انعما».
قال عطیة انعما اخصبا. و عن ابن محیریز یرفعه قال: ما بین الدرجة الى الدرجة جرى الفرس المضمر ستین سنة. قال الضحاک: الجنة درجات، بعضها فوق بعض، هکذا فیرى الاعلى فضیلته على من اسفل منه، و لا یرى الاسفل احدا فضل علیه.
قوله: «و لقدْ أوْحیْنا إلى موسى أنْ أسْر بعبادی» قرأ ابن کثیر و نافع، ان اسر بوصل الالف من اسر و کسر النون من ان. و قرأ الباقون ان اسر بقطع الالف و الوجه ان سرى و اسرى لغتان.
چون روزگار فرعون بسر آمد و طغیان وى بغایت رسید، رب العزة خواست که او را هلاک کند، بموسى وحى آمد، «أنْ أسْر بعبادی» اى سربهم لیلا من ارض مصر. بندگان مرا بشب بیرون بر از زمین مصر، ایشان در ایستادند و پیرایهها و جامهها و مرکوبها از قبطیان بعاریت خواستند، گفتند ان لنا یوم عید نرید الخروج الیه: ما را روز عیدیست در مقامى معلوم، مىخواهیم که آنجا رویم، آن پیرایهها بعاریت ستدند چون شب در آمد راه گم کردند و تا تابوت یوسف (ع) با خود برنداشتند راه بر ایشان گشاده نگشت، بامداد فرعون را از رفتن بنى اسرائیل خبر کردند، تا با لشکر و قوم خویش بر نشست و از پى ایشان برفت. گفتهاند بیرون از میمنه و میسره و قلب و مقدمه لشکر وى دو هزار هزار بود، و پنج هزار دیگر، فرعون با این لشکر عظیم از پى ایشان برفتند چون نزدیک رسیدند بنى اسرائیل آثار غبار ایشان دیدند، گفتند: یا موسى انا لمدرکون، موسى (ع) گفت: «کلا إن معی ربی سیهْدین» گفتند یا موسى این نمضى؟ البحر امامنا و فرعون خلفنا دریا از پیش و دشمن از پس کجا رویم چکنیم؟ فرمان آمد از جبار کائنات بموسى که: «فاضْربْ لهمْ طریقا فی الْبحْر یبسا» اى اجعل لهم طریقا فى البحر بالضرب بالعصا یابسا لیس فیه ماء و لا طین، «لا تخاف» درکا من فرعون خلفک، «و لا تخْشى» غرقا من البحر امامک. قرأ حمزة «لا تخف» بالجزم على جواب الامر و هو قوله: «فاضْربْ» و التقدیر «فاضْربْ لهمْ طریقا» فانک ان تضرب لا تخف.قرأ الباقون لا تخاف بالالف مرفوعة على انه حال من الفاعل تقدیره، اضرب لهم طریقا غیر خائف و لا خاش، و یجوز ان یکون مقطوعا من الاول، بتقدیر و انت لا تخاف و لا تخشى. و اختار ابو عبیده هذه القراءة لقوله: «و لا تخْشى» رفعا.
«فأتْبعهمْ» یعنى نلحقهم «فرْعوْن بجنوده فغشیهمْ» اى نالهم و اصابهم، «من الْیم» اى البحر، «ما غشیهمْ». یعنى الماء، و قیل الغرق، و قیل «غشیهمْ» غرقهم، ذکره بلفظ «ما» تهویلا و تعظیما.
«و أضل فرْعوْن» اى ادخل فرعون قومه البحر «و ما هدى» اى ما اخرجهم، یقال ضل اللبن فى الماء، یعنى خفى فیه و منه قوله: «و وجدک ضالا فهدى» یقال هدیت العروس اذا جلوتها و اخرجتها من خدرها. و قیل «أضل فرْعوْن قوْمه» عن الدین «و ما هدى» اى ما هداهم الى مراشدهم، و هو جواب لقول فرعون: «ما أریکمْ إلا ما أرى و ما أهْدیکمْ إلا سبیل الرشاد». فکذبه الله تعالى و قال بل اضلهم و ما هداهم.
و تمامى قصه غرق در سورة البقرة و سورة یونس مستوفى گفتهایم.
قوله: «یا بنی إسْرائیل» قول اینجا مضمر است، ثم قلنا و اوحینا یا بنى اسرائیل و کانوا یومئذ الف الف ستمائة الف، مع کثرة ما کان یذبح فرعون من ذکور اولادهم دهرا عظیما. قوله: «قدْ أنْجیْناکمْ منْ عدوکمْ» قرأ حمزة و الکسائى، انجیتکم و واعدتکم ما رزقتکم بالتاء فیهن على التوحید. و الوجه انه على اخبار الله تعالى عن نفسه بانه فعل بهم هذه الاشیاء. و قرأ الآخرون انجیناکم و واعدناکم ما رزقناکم، بالنون و الالف فیهن على لفظ الجمع، و الوجه انه اخبار عن النفس ایضا على سبیل التعظیم و لم یختلفوا فى نزلنا لانه مکتوب بالالف و المعنى اذکر و انعمتى علیکم بانى قد انجیتکم من عدوکم و وعدت نبیکم ان یأتى الجانب الایمن من الطور لا کلمه و هذا شرف لکم، «و نزلْنا علیْکم الْمن و السلْوى» لطعامکم و ادامکم فى التیه «کلوا منْ طیبات» اى من حلال ما رزقناکم، «و لا تطْغوْا فیه» بتحریم الحلال و تحلیل الحرام. و قیل معناه استعینوا به على طاعة الله لا نستعینوا به على معصیته، «فیحل علیْکمْ غضبی» قرأ الکسائى فیحل بضم الحاء و من یحلل بضم اللام الاولى، من قولهم حل بالمکان اذا نزل یحل بضم الحاء و یستعمل فى العذاب، فیقال حل به العذاب کما یستعمل فیه لفظ نزل، قال الله تعالى: «أوْ تحل قریبا منْ دارهمْ» و اجرى الغضب مجرى العذاب ما کان یتبعه من العذاب فاستعمل فیه لفظ الحلول. و قرأ الآخرون فیحل: بکسر الحاء و من یحلل بکسر اللام الاولى، من قولهم حل الشیء اذا وجب یحل بالکسر قال ابو زید: یقال حل علیه امر الله یحل بالکسر حلولا، و حل الدار یحلها بالضم حلولا، اذا نزلها و یقوى وجه الکسر اتفاقهم فى قوله: «أنْ یحل علیْکمْ» و فى قوله: «و یحل علیْه عذاب مقیم» على الکسر. «و منْ یحْللْ علیْه غضبی فقدْ هوى» اى هلک و صار الى الهاویة و هى قعر جهنم.
قوله: «و إنی لغفار» هذه الایة بیان ابنیة الایمان. «لمنْ تاب» اقر، «و آمن» صدق، «و عمل صالحا» بنفسه و ماله، «ثم اهْتدى» اتبع السنة. قال سفیان الثورى: الایمان، اقرار و تصدیق و عمل و اتباع السنة لا یتم الایمان الا بها.
قوله: «و ما أعْجلک» اى ما حملک على العجلة، «عنْ قوْمک یا موسى»؟ قیل له هذا و هو على الطور فى الکرة الثانیة حین اعطى التوراة، لا لیلة النار، فقد مضت قصة لیلة النار فى اول السورة. سیاق این ایت بر سبیل معاتبه و زجرست و استفهام بمعنى انکار است، و سبب آن بود که رب العزة موسى را فرمود تا بطور آید با هفتاد مرد از نیکمردان بنى اسرائیل، و ذلک قوله: «و اخْتار موسى قوْمه سبْعین رجلا لمیقاتنا» رب العزة او را گفته بود که با ایشان بمیعاد آید تا ایشان کلام حق بىواسطه بشنوند و تورتة از حق قبول کنند، موسى (ع) چون بطور نزدیک گشت ایشان را بگذاشت و خود بشتافت.
رب العالمین با وى گفت: لم سبقتهم و تقدمت و اخرتهم؟ اى موسى چه چیز ترا بشتابانید و ایشان را بگذاشتى؟ موسى عذر آورد که نه ترفع و تطاول مرا برین عجله داشت، بلکه شوق سماع کلام تو مرا برین داشت و طلب رضاء تو، و ایشان اینک بر پى من میآیند. و قیل امره الله ان یحضر المیقات فى وقت معلوم، فاتى قبل ذلک الوقت فعاتبه.
و قال الحسن فى قوله: «همْ أولاء على أثری» یعنى انهم ینتظرون ما آتیهم به من عندک «و عجلْت إلیْک رب لترْضى» اى لتزداد عنى رضا.
و «قال» الله، «فإنا قدْ فتنا قوْمک» اى ابتلینا قومک الذین خلفتهم مع هارون و کانوا ستمأئة الف، فتنوا بالعجل غیر اثنى عشر الفا و قوله: «منْ بعْدک» اى من بعد انطلاقک من الجبل. «و أضلهم السامری» بدعائه ایاهم الى عبادة العجل و اجابتهم له. قیل اضاف الفتنة التی هى الامتحان الى نفسه قضاء و اضاف الاضلال الى السامرى رعاء، فاما فى الحقیقة فلیس الى السامرى شیء من ذلک و السامرى کان من قوم یعبدون البقر و هو اول منافق یعرف من بنى آدم و کان من قریة باجروان. و قیل کان علجا من اهل کرمان، و الاکثر فى التفسیر انه کان عظیما من عظماء بنى اسرائیل من قبیلة یقال لها سامرة. و قیل بینه و بین موسى نسب و قیل لم یکن اسمه سامریا لکنه کان من قریة یقال لها سامرة، اسمه موسى بن ظفر.
قوله: «فرجع موسى» یعنى من مناجاة ربه، «إلى قوْمه غضْبان» شدید الغضب.
«أسفا» حزینا متلهفا على ما فاته «قال یا قوْم أ لمْ یعدْکمْ ربکمْ وعْدا حسنا؟ یعنى الجنة فى الآخرة ان تمسکتم بالدین فى الدنیا. و قیل یعنى النصر و الظفر، و قیل «وعْدا حسنا» اى صدقا انه یعطیکم التوریة. «أ فطال علیْکم الْعهْد» اى فبعد علیکم العهد فنسیتم ما وعدکم الله على لسانى؟ «أمْ أردْتمْ أنْ یحل علیْکمْ» اى ان یجب علیکم. «غضب منْ ربکمْ» بعبادتکم العجل. «فأخْلفْتمْ موْعدی» خالفتمونى فیما تواعدنا علیه؟
«قالوا ما أخْلفْنا موْعدک بملْکنا» قرأ نافع و ابو جعفر و عاصم «بملْکنا» بفتح المیم و قرأ حمزة و الکسائى بضمها. و قرأ الآخرون بکسرها، و الوجه فى القراءات الثلاث انها کلها لغات. یقال ملکت الشیء ملکا و ملکا و ملکا، بالحرکات الثلاث فى المیم، و المعنى ما اخلفنا موعدک و نحن نملک امرنا، و قیل ما اخلفنا موعدک باختیارنا.
و من قرأ بالضم معناه بقدرتنا و سلطاننا، و ذلک ان المرء اذا وقع فى البلیة و الفتنة لم یملک نفسه. پارسى آنست که ما خلاف نکردیم وعده تو بدست رس خویش، و این چنانست که گویند فلان کس بر کار خویش نه پادشاهست، یعنى کار او نه بدست اوست.
«و لکنا حملْنا» قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائى و ابو بکر عن عاصم و روح و ابن حسان عن یعقوب، «حملنا» بفتح الحاء و تخفیف المیم، قرأ الآخرون «حملنا» بضم الحاء و تشدید المیم، اى جعلونا نحملها و کلفنا حملها «أوْزارا منْ زینة الْقوْم» اى من حلى قوم فرعون، سماها اوزارا لانهم اخذوها على وجه العاریة فلم یردوها، و قیل ان الله تعالى لما اغرق فرعون و قومه نبذ البحر حلیهم فاخذوها و کانت غنیمة، و لم تکن الغنیمة لهم حلالا فى ذلک الزمان فسما اوزارا باین هر دو قول اوزار بمعنى اثام است و بعضى مفسران گفتند این پیرایه خواستن بعاریت از قبطیان، موسى فرمود ایشان را بفرمان الله و آن حلال بود ایشان را، باین قول اوزار بمعنى اثقال است یعنى که پیرایه بسیار بود و برداشتن آن برایشان گران بود مفسران گفتند موسى که که بمیعاد حقتعالى رفت با ایشان وعده کرده بود که بچهل روز باز گردد سامرى روز و شب هر دومى شمرد چون بیست روز گذشته بود گفت وعده بسر آمد و چهل گذشت بیست روز و بیست شب، اما موسى (ع) وعده خلاف کرد و نیامد از آنکه شما پیرایه حرام دارید از قبطان بعاریت ستده، ایشان گفتند اکنون چه تدبیرست و راى تو در آن چیست، گفت آتشى سازیم و همه در آتش افکنیم. سامرى حفرهاى بکند و آتش بر افروخت و آنچه داشت از پیرایه در آتش افکند، و بنو اسرائیل آنچه داشتند همه در آتش افکندند، اینست که رب العالمین از ایشان حکایت کرد «فقذفْناها فکذلک ألْقى السامری». پس چون ایشان برگشتند سامرى آن زر گداخته بیرون آورد و صنعت زرگرى دانست و از آن سبیکه صورت گوسالهاى بساخت، بجواهر مرصع کرد جسدى بىروح، ابن عباس گفت هارون بوى بر گذشت آن وقت که گوساله مىساخت، گفت چیست این که میکنى اى سامرى؟ گفت: اصنع ما ینفع و لا یضر. چیزى مىکنم که درو نفعست و ضرر نه اى هارون! و خواهم که دعائى کنى در کار من، هارون گفت اللهم اعطه ما یسأل کما یحب. بار خدایا آنچه میخواهد چنان که میخواهد بدو ده، چون هارون از وى بر گذشت گفت: اللهم انى اسئلک ان یخور. خداوندا آن خواهم که ازین گوساله بانگى آید، پس یک بانگ از وى بیامد بدعاء هارون، و نیز هیچ بانگ دیگر نکرد و بنو اسرائیل در وى بفتنه افتادند و آن را سجود بردند. حسن گفت سامرى قبضهاى خاک از پى اسب جبرئیل بر گرفته بود آن گه که در دریا مىشد از پیش فرعون، سامرى آن قبضه خاک با خود مىداشت، تا آن روز که گوساله ساخت آن قبضه خاک در آن فکند، جسدى گشت با گوشت و پوست حیوانى همى رفت با روح، و بانگ گاو همى کرد. نام وى بهیوث و ذلک قوله: «فکذلک ألْقى السامری».
«فأخْرج لهمْ عجْلا جسدا له خوار فقالوا هذا إلهکمْ و إله موسى» اى قال السامرى و من تبعه من السفلة و العوام، هذا العجل الهکم و اله موسى. «فنسی» اى ترک موسى طریق الوصول الى ربه و انا ما ترکته. و قیل نسى موسى ان یذکر لکم انه الهه. تا اینجا سخن سامرى است. و روا باشد که فنسى استیناف کلام است از حق تعالى جل جلاله. یعنى فنسى السامرى الله و الایمان و الاستدلال على ان العجل لا یجوز ان یکون الها.
پس رب العالمین ایشان را توبیخ کرد گفت: «أ فلا یروْن ألا یرْجع» اى انه لا یرجع «إلیْهمْ قوْلا» یعنى الا یکلمهم العجل و لا یحیهم. کقوله: «أ لمْ یروْا أنه لا یکلمهمْ». و قیل «ألا یرْجع إلیْهمْ قوْلا» اى لا یرجع الى الخوار و الصوت، انما خار مرة واحدة. «و لا یمْلک لهمْ ضرا و لا نفْعا» فکیف یکون إلها «و لقدْ قال لهمْ هارون منْ قبْل» اى من قبل رجوع موسى «یا قوْم إنما فتنْتمْ به» اى اختبرکم الله بهذا العجل لیعلم به الصحیح الایمان من الشاک منکم فى دینه.
«و إن ربکم الرحْمن» لا العجل، «فاتبعونی» على دینى، «و أطیعوا أمْری».
«قالوا لنْ نبْرح علیْه عاکفین» لن بانزال مقیمین على العجل و عبادته، «حتى یرْجع إلیْنا موسى». فاعتزلهم هارون فى اثنى عشر الفا، و هم الذین لم یعبدوا العجل.
مفسران گفتند هفت روز عبادت گوساله کردند و سبب آن بود که موسى ایشان را وعده داده بود که از میقات حق تعالى بسى روز باز مىگردم، رب العزة گفت: «و واعدْنا موسى ثلاثین لیْلة» پس رب العزة ده روز در افزود چنان که گفت: «و أتْممْناها بعشْر فتم میقات ربه أرْبعین لیْلة» پس چون سى روز گذشته بود و موسى نیامد ایشان بعبادت گوساله همت کردند. هارون سه روز زمان خواست، ایشان سه روز در انتظار موسى بودند، چون موسى نیامد سامرى ایشان را بعبادت گوساله دعوت کرد. هفت روز او را عبادت میکردند، پس از چهل روز موسى باز آمد و آشوب و شغب و مشغله ایشان شنید که گرد گوساله بر آمده بودند و رقص مىکردند. موسى (ع) با آن هفتاد مرد که با وى بودند گفت هذا صرت الفتنة، این آشوب و جلبه گوساله پرستانست که بفتنه افتادهاند.
آن گه هارون را دید فاخذ شعره بیمینه و لحیته بشماله غضبا و انکارا علیه.
«قال یا هارون ما منعک إذْ رأیْتهمْ ضلوا» بعبادة العجل، «ألا تتبعن» لا زائدة، و التأویل ان تتبعنى کقوله: «ما منعک ألا تسْجد» یعنى ان تسجد. یقول اى شیء منعک من اللحوق بى و اخبارى بضلالتهم فیکون مفارقتک ایاهم تقریعا و زجرا لهم عما اتوه. و قیل معناه هلا اتبعت عادتى فى منعهم و الانکار علیهم و مقاتلتهم على کفرهم. «أ فعصیْت أمْری» حیث اقمت فیما بینهم و هم یعبدون غیر الله.
«قال» هارون « بْن أم» و کان هارون اخاه لابیه و امه لکنه اراد بقوله ان یرفقه و یستعطفه علیه فیترکه. و قیل کان اخاه لامه دون ابیه و قیل لان کون ولد من الام على التحقیق و للاب من جهة الحکم قرأ حجازى و بصرى و حفص « بْن أم» بفتح المیم و الباقون بکسرها، فمن کسر اضافها الى نفسه فحذف الیاء تخفیفا. و من فتح جعل ابن ام شیئا واحدا کخمسة عشر. «تأْخذْ بلحْیتی و لا برأْسی» یعنى ذوائبى و شعر رأسى، اذ هما عضوان مصونان یقصدان بالاکرام و الاعظام من بین سائر الاعضاء یقال ان موسى حدث فیه من الغضب فى ذات الله ما یوهم القصد الى اخذ الرأس و اللحیة فظن هارون قصد اخذ رأسه و لحیته و الدلیل علیه انه قال: «تأْخذْ بلحْیتی و لا برأْسی»
و لو کان آخذ رأسه و لحیته لکان الالیق باللفظ ان یقول ارفع یدک عن لحیتى، و قیل اخذ برأسه على وجه التأدیب و السیاسة بحکم الاخوة و الرئاسة. ثم رفع یده على لحیته و هو الاظهر لقوله: «و أخذ برأْس أخیه یجره إلیْه» ثم ذکر هارون عذره فقال: «ی خشیت أنْ تقول فرقْت بیْن بنی إسْرائیل»
اى خفت ان خرجت و فارقتهم، لحق بى فریق، و تبع السامرى على عبادة العجل فریق، و توقف فریق، و لم آمن ان قاتلتهم، ان توبخنى فتقول لى فرقت بین بنى اسرائیل، اى اوقعت الفرقة فیما بینهم، «لمْ ترْقبْ قوْلی»
لم تحفظ وصیتى حین قلت لک اخْلفْنی فی قوْمی و أصْلحْ.
ثم اقبل على السامرى منکرا علیه، و «قال فما خطْبک یا سامری» اى ما شأنک، و ما الذى حملک على ما فعلت.
«قال بصرْت بما لمْ یبْصروا به» قرأ حمزة و الکسائی بالتاء على الخطاب ادخالا للجمع فى الخبر و قرأ الباقون «یبصره» بالیاء على الغیبة و المعنى لم یبصر به بنو اسرائیل. یقال ابصرت الشیء و بصرت به تدخل الباء فیه، «فبصرتْ به عنْ جنب» و التأویل علمت بما لم یعلم به بنو اسرائیل یعنى یوم دخول البحر. موسى گفت: سامرى را که چه چیز ترا برین داشت که کردى؟ گفت: من آن بدیدم و بدانستم که شما ندیدید و بندانستید و نه بنو اسرائیل دانستند، آن روز که در دریا میشدیم جبرئیل را بدیدم بر اسب حیاة، در دل من افتاد که از خاک پى اسب جبرئیل قبضهاى خاک بردارم و بر هر چه افکنم حیوانى گردد با گوشت و پوست و روح، آن را در زر گداخته افکندم تا گوسالهاى زنده گشت. اینست که گفت: «فنبذْتها» یعنى طرحتها فیما ذاب من الحلى، و قیل طرحتها فى جوف العجل، و قیل فى فم العجل حتى خار، و قیل حتى صار لحما و دما. موسى گفت: چرا چنین کردى؟ گفت: «و کذلک سولتْ لی نفْسی» حین رأیت قومک سألوک ان تجعل لهم الها. چون قوم ترا دیدم کى بت پرستان را دیدند گفتند: اجعل لنا الها کما لهم آلهة. نفس من مرا چنان بر آراست که آن گوساله کردم و آن قبضه بر وى افکندم موسى گفته «فاذْهبْ» اى اعزب عنى «فإن لک فی الْحیاة أنْ تقول لا مساس» فان قیل کیف عرف السامرى جبرئیل من سائر الناس یوم دخول البحر؟ قیل لان امه لما ولدته فى السنة التى یقتل فیها البنون وضعته فى کهف حذرا من القتل، فبعث الله عز و جل جبرئیل لیربیه لما قضى على بدیه من الفتنة فکان فى صغره یمص من احدى ابهامى جبرئیل العسل و من الأخرى السمن، فلما رآه فى کبره عرفه. و قیل ناقض السامرى فى جوابه لانه قال: «بصرْت بما لمْ یبْصروا به» فادعى العلم، ثم قال: «سولتْ لی نفْسی» فنسبه الى حدیث النفس. «قال فاذْهبْ فإن لک فی الْحیاة أنْ تقول لا مساس» اى انک لا تمس احدا و لا یمسک احد فى حیاتک و لا یکون بینک و بین احد مماسة. فامر موسى بنى اسرائیل ان لا یواکلوه و لا یجالسوه و لا یبایعوه. و قیل معنى «لا مساس» انک تعیش فى البریة مع السباع و الوحوش، فلا تمس و لا مس. و قیل ما مس احدا و لا مسه احد الا حما جمیعا.
و من اراد ان یمسه جهلا بحاله، قال له السامرى لا مساس خوفا من الحمى و تنبیها للغیر. و یقال ذلک باق فى عقبه الى الیوم، و قیل اراد موسى ان یقتله فمنعه الله من قبله و قال لا تقتله فانه سخى.
قوله: «و إن لک موْعدا» یعنى موعد العذاب یوم القیامة، «لنْ تخْلفه» قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و یعقوب «لن تخلفه» بکسر اللام اى لن یغیب عنه و لا مذهب لک عنه بل توافیه یوم القیامة. و قرأ الباقون «تخْلفه» بفتح اللام اى لن تکذبه و لن یخلفک الله ایاه، و المعنى ان الله تعالى یکافئک فعلک لا یفوته. «و انْظرْ إلى إلهک» بزعمک، اى الى معبودک، یعنى العجل «الذی ظلْت علیْه عاکفا»، دمت علیه مقیما تعبده، ظلت اصله ظللت و لکن اللام الاولى حذفت لثقل التضعیف و الکسر، و بقیت الظاء على فتحها، و «عاکفا» منصوب لانه خبر ظلت. «لنحرقنه» یعنى بالنار، «ثم لننْسفنه» اى لنثیرن رماده «فی الْیم نسْفا». قال ابن عباس: احرقه بالنار ثم ذراه فى البحر. معنى آنست که بسوزیم آن را و بباد بردهیم و پراکنده کنیم بروى دریا، و این از آیات و عجایب دنیا یکیست که آتش هرگز زر را نسوخت و نسوزد مگر گوساله سامرى، بر قول ایشان که گفتند گوساله باصل خویش زرین مانده بود و لحم و دم نگشته و ازو یک بانگ گاو بیامده، و در شواذ خواندهاند «لنحرقنه» بفتح نون و ضم راء اى لنبردنه بالمبرد، میگوید آن را بسوهان بسائیم، آن گه بدریا افکنیم. و على قول الحسن یروى ان موسى اخذ العجل فذبحه فسال منه دم، لانه کان قد صار لحما و دما، ثم حرقه بالنار، ثم ذراه فى الیم. و عن عکرمة قال لما جاء موسى و حرق العجل و نسفه فى الیم استقبلوا الجریة فجعلوا یشربون منه لحبهم العجل، قال الله عز و جل: «و أشْربوا فی قلوبهم الْعجْل».
قوله: «إنما إلهکم الله» اى معبود کم المستحق للعبادة. «الله الذی لا إله إلا هو» لا العجل «وسع کل شیْء علْما» لا یضیق علمه عن شیء و لم یعبدوا العجل الا بعلمه.
«کذلک نقص علیْک» اى کما قصصنا علیک قصة موسى، «نقص علیْک منْ أنْباء ما قدْ سبق» اى بعض اخبار من سبق زمانه زمانک. «و قدْ آتیْناک منْ لدنا ذکْرا» یعنى القرآن.
«منْ أعْرض عنْه» فلم یومن به و لم یعمل بما فیه «فإنه یحْمل یوْم الْقیامة وزْرا» حملا ثقیلا من الکفر.
«خالدین فیه» فى الوزر لا نغفر لهم ذلک و لا نکفر عنهم شیئا، «و ساء لهمْ یوْم الْقیامة حمْلا» بئس ما حملوا على انفسهم من المآثم کفرا بالقران، و حملا منصوب على التمییز.